Dzieci coraz więcej czasu spędzają przed ekranem. A w zasadzie ekranami. Obok tradycyjnych urządzeń, takich jak komputer czy telewizor, coraz większą popularnością cieszą się ostatnio urządzenia mobilne: smartfony i tablety. Jesteśmy dumni z tego, że dzieci radzą sobie z nimi tak dobrze. Mamy też trochę więcej czasu dla siebie, ale pomimo iż odpowiednio dobrane treści internetowe mogą mieć pozytywny wpływ na rozwój dzieci, to zbyt wczesne i intensywne korzystanie z urządzeń elektronicznych może być dla nich szkodliwe.
Wpływ wczesnej ekspozycji ekranu na rozwój dziecka
Zagrożenia związane z korzystaniem przez dzieci z ekranów to przede wszystkim cyberprzemoc, nadużywanie sieci, ryzyko kontaktu ze szkodliwymi treściami i zagrażającymi osobami. Warto wiedzieć, że:
- intensywne korzystanie z ekranów przez młodsze dzieci negatywnie wpływa na rozwój ich mózgu, jest szkodliwe dla wzroku, powoduje wady postawy;
- nadmierne korzystanie z gier, serwisów społecznościowych i innych treści online może zaburzać relacje rodzinne i rówieśnicze młodej osoby, a nawet prowadzić do uzależnienia;
- treści prezentujące przemoc, pornografię czy wulgarne zachowania mogą wywołać u dziecka strach oraz negatywnie wpływać na jego rozwój psychospołeczny;
- mechanizmy oceny oraz szkodliwe wzorce w serwisach społecznościowych mogą negatywnie oddziaływać na samoocenę i dobrostan psychiczny dziecka;
- wczesna ekspozycja dziecka na ekrany upośledza zdolność dziecka do samoregulacji, samokontroli i meta-poznania;
- wiąże się z gorszymi umiejętnościami poznawczymi, językowymi i społeczno-emocjonalnymi. Jednym z wyjaśnień, dlaczego tak się dzieje jest teoria, że charakter telewizji, szybko zmieniające się i stymulujące obrazy, obciążają zasoby poznawcze niemowląt i mogą przyzwyczajać je do ciągłej stymulacji;
- dłuższy czas spędzony przed ekranem wiąże się również z gorszym snem, który jest kluczowy dla rozwoju małych dzieci;
Tymczasem:
– ponad 40% rocznych i dwuletnich dzieci korzysta z tabletów lub smartfonów,
– niemal co trzecie dziecko w tym wieku korzysta z urządzeń mobilnych codziennie lub prawie codziennie,
– 13% dzieci w tym wieku posiada własny tablet lub smartfon,
– 60% rodziców, którzy udostępniają dziecku tablet lub smartfon, robi to, żeby zająć się swoimi sprawami, co czwarty po to, żeby dziecko zjadło posiłek, 18% – żeby, dziecko zasnęło (Badanie Millward Brown Polnad dla FDN, 2015).
Dlaczego ekrany są tak bardzo uzależniające dla dzieci?
Większość ekranowych gier i aplikacji jest zaprojektowana tak, aby wywoływać szybką reakcję, co sprawia, że dzieci czują się podekscytowane i pobudzone. Ponadto ekrany kuszą niekończącym się źródłem rozrywki, co może skutkować utratą poczucia czasu. W konsekwencji dzieci spędzają przed ekranem wiele godzin. Dochodzi jeszcze jeden aspekt – ekrany dostarczają dzieciom natychmiastowej gratyfikacji i łatwej satysfakcji. To z kolei może zwiększać poziom dopaminy, neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za uczucie przyjemności i nagrody. Nadmierny kontakt z technologią może skutkować wzrostem tolerancji na dopaminę i potrzebą otrzymywania coraz większych jej dawek, co w ostateczności może prowadzić do procesu uzależnienia.
Kolejnym z powodów, dlaczego dzieci są bardziej podatne na uzależnienie od ekranów niż dorośli, jest to, że ich kora przedczołowa nie jest jeszcze w pełni rozwinięta. Kora przedczołowa to część mózgu, która odpowiada za kontrolowanie i regulację naszych emocji, myśli i działań. Jest to również obszar mózgu szczególnie ważny dla rozwoju funkcji wykonawczych, takich jak planowanie, podejmowanie decyzji i kontrola impulsów. Dzieci, których kora przedczołowa jest jeszcze w fazie rozwoju, mają trudność z pohamowaniem własnych zachcianek, zwłaszcza, gdy jakaś aktywność jest dla nich szczególnie atrakcyjna.
Dostęp dzieci do ekranu – kiedy i dlaczego?
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opublikowała zalecenia dotyczące czasu korzystania z urządzeń ekranowych dla dzieci w różnym wieku:
- Dzieci w wieku od 0 do 1 roku nie powinny korzystać z urządzeń ekranowych, ponieważ w tym okresie życia najważniejsze jest rozwijanie zmysłów przez interakcję z otoczeniem oraz kontakt z opiekunem.
- Dzieci w wieku od 1 do 2 lat mogą korzystać z urządzeń ekranowych, ale czas spędzony przed ekranem powinien być bardzo ograniczony do jednej godziny dziennie. Ważne jest, aby korzystanie z urządzeń było interaktywne, a nie bierne, takie jak oglądanie filmów.
- Dzieci w wieku od 2 do 5 lat mogą korzystać z urządzeń ekranowych do dwóch godzin dziennie. Ważne jest, aby korzystanie z urządzeń odbywało się pod opieką dorosłego i były to zarówno treści interaktywne, jak i bierne, ale odpowiednie do wieku dziecka.
- Dzieci w wieku od 6 lat i starsze mogą korzystać z urządzeń ekranowych na dłużej, ale nadal ważne jest, aby czas spędzony przed ekranem był kontrolowany i zróżnicowany do maksymalnie 3 godzin dziennie. Dzieci powinny mieć możliwość korzystania z urządzeń w sposób twórczy, np. tworząc własne treści.
Co więcej eksperci z WHO zwracają uwagę na poniższe kwestie:
- ważne, aby treści, z którymi dziecko ma kontakt na urządzeniach, były odpowiednie do jego wieku i rozwijające,
- korzystanie z urządzeń elektronicznych może mieć pozytywny wpływ na rozwój dziecka, jeśli rodzice/opiekunowie czuwają nad czasem spędzonym przed ekranem,
- rodzice/opiekunowie powinni zadbać o wystarczającą aktywność fizyczną oraz kontakt z rówieśnikami.
Warto też zwrócić uwagę na zalecenia, które przygotował Instytut Matki i Dziecka (2021).
Czas spędzany przed ekranem nie powinien wypierać korzystnych dla zdrowia i rozwoju dzieci i młodzieży aktywności, takich jak:
- sen,
- aktywność fizyczna,
- bezpośrednie kontakty społeczne – rodzinne, towarzyskie z rówieśnikami,
- realizacja pasji i zainteresowań.
Rodzice/opiekunowie, biorąc pod uwagę wszystkie zajęcia dzieci w ciągu dnia i wymaganą dla ich wieku, prawidłową długość snu, powinni ustalić realistyczne zasady i ograniczenia dotyczące czasu wolnego spędzanego przez dzieci przed ekranem – kształtować prawidłowe nawyki.
Wytyczne przygotowała także Amerykańska Akademia Pediatryczna.
Akademia zaleca całkowity brak korzystania z urządzeń multimedialnych:
- u dzieci poniżej 2 roku życia,
- podczas spożywania posiłków,
- przez co najmniej godzinę przed porą snu,
- w przypadku programów dynamicznych, aplikacji rozpraszających lub zawierających przemoc,
- w roli smoczka, by dziecko zachowywało się cicho w miejscach publicznych.
Co więcej eksperci z AAP radzą:
- nie wprowadzaj technologii w życie dziecka zbyt wcześnie; interfejsy są tak intuicyjne, że dzieci szybko je zrozumieją, gdy zaczną ich używać,
- wyłączaj telewizory i inne urządzenia, gdy ich nie używasz,
- monitoruj treści multimedialne dzieci oraz używane przez nie aplikacje. Przetestuj aplikację zanim dziecko jej użyje, bawcie się razem i zapytaj dziecko, co myśli o aplikacji.
Dodatkowo, eksperci sugerują, by nie traktować urządzeń mobilnych jako nagród, a ich zabierania jako kar. Jeśli Jaś sprząta w pokoju, tylko dlatego, że liczy na dodatkową godzinę w Robloxie, to w przyszłości Jan może rozwinąć problematyczny wzorzec używania nowych technologii. Unikanie traktowania urządzeń mobilnych jako nagrody pozwoli na poszukiwanie innych źródeł przyjemności.
Równie szkodliwe jest dawanie dzieciom urządzeń, gdy płaczą lub się nudzą. Uczy to nasze dzieci regulowania swoich emocji za pomocą doznań, które są silnie stymulujące i prowadzi do wykształcenia nawyku uspokajania się poprzez nowe technologie.
Domowe zasady ekranowe
– LIMITY NA EKRANY
Nie zaleca się udostępniania urządzeń ekranowych dzieciom poniżej 2. r.ż. Wyjątkiem mogą być rozmowy wideo podtrzymujące relacje z bliskimi. Starsze dzieci powinny korzystać z ekranów zgodnie z ustalonymi limitami czasowymi. Czas korzystania z ekranów przez dzieci w wieku 2–5 r.ż. nie powinien przekraczać godziny dziennie. W przypadku dzieci w wieku wczesnoszkolnym nie zaleca się przekraczania limitu dwóch godzin. W przypadku nastolatków czas ten może być dłuższy – ważne, aby ustalone limity zapewniały rzeczywistą równowagę on- i offline i pozostawiały czas na pozaekranowe aktywności. Warto, żeby również dorośli domownicy zastanowili się, czy nie korzystają z ekranów zbyt intensywnie, i ewentualne zobowiązali się do ograniczeń.
– PRZED SNEM BEZ EKRANÓW
Korzystanie z urządzeń ekranowych przed snem negatywnie wpływa zarówno na proces zasypiania, jak i na jakość snu. Dzieje się tak, gdyż niebieskie światło ekranów smartfonów czy tabletów jest odbierane przez mózg jako światło dzienne, co zaburza wydzielanie melatoniny – hormonu odpowiedzialnego za proces zasypiania i dobry przebieg snu. Zaleca się więc nieużywanie ekranów co najmniej godzinę przez snem. Zasada ta szczególnie dotyczy młodszych dzieci, ale jest słuszna i korzystna również w przypadku młodzieży i starszych domowników.
– W SYPIALNI BEZ EKRANÓW
Urządzenia ekranowe trzymane czy ładowane w nocy w pokoju, w którym śpi dziecko, mogą je rozpraszać przez pokusę skorzystania z sieci, alerty dźwiękowe, wibracje czy rozświetlanie się ekranu. Z roku na rok rośnie odsetek dzieci, które sięgają po ekrany w nocy nawet kilkakrotnie. Warto więc rozważyć zostawianie mobilnych urządzeń ekranowych na czas snu poza sypialnią. Zasada ta będzie sprzyjała lepszej jakości życia również dorosłych domowników. Jeśli telefon pełni funkcję budzika, można go zastąpić tradycyjnym urządzeniem.
– POSIŁKI BEZ EKRANÓW
Korzystanie z ekranów podczas posiłków wpływa negatywnie na relacje rodzinne oraz może być szkodliwe dla zdrowia. Skoncentrowane na ekranie dziecko nie zwraca uwagi na jakość i tempo spożywania posiłku, może też nie odnotować w porę sytości. Niekorzystne jest również, gdy ustalony z dzieckiem czas na ekrany przypadał tuż po jedzeniu, gdyż może to powodować pośpiech w spożywaniu posiłku. Dobrą zasadą jest więc niekorzystanie z urządzeń ekranowych podczas posiłków oraz bezpośrednio po wstaniu od stołu.
– RAZEM BEZ EKRANÓW
Obok czasu bez ekranów w trakcie posiłków warto ustalić listę aktywności rodzinnych, którym nie towarzyszą urządzenia ekranowe – czas na rozmowy, gry, wspólne spacery. Pozwala to na niezwykle ważny w prawidłowym rozwoju dziecka i funkcjonowaniu rodziny rzeczywisty, uważny, wolny od cyfrowego rozproszenia kontakt między domownikami. Dobrym pomysłem jest modyfikowanie tej zasady w zależności od okoliczności, np. planowanie podczas wyjazdów wakacyjnych aktywności, którym nie towarzyszą ekrany.
– WSPÓLNE MIEJSCE NA SMARTFONY
Wspólne miejsce, w którym domownicy trzymają i ładują telefony, sprzyja skutecznemu ograniczaniu czasu ekranowego. Dodatkowo zapobiega ciągłemu noszeniu telefonu przy sobie, co może mieć negatywny wpływ na zdrowie.
– CZAS NA RUCH
Aktywności online potrafią zabierać dużo czasu, a przez swoją atrakcyjność zniechęcać do czynności ruchowych. Tymczasem ruch, w miarę możliwości na świeżym powietrzu, nie tylko może być dobrą okazją do umacniania relacji rodzinnych i rówieśniczych, lecz jest także niezbędny dla prawidłowego rozwoju dziecka. Dzieci do 2 r.ż. potrzebują ok. trzech godzin ruchu dziennie, starsze dzieci – minimum godzinę. Jednocześnie aktywności ruchowe, które zaspakajają u dziecka potrzeby kontaktu z rówieśnikami i uznania oraz dają możliwość współpracy czy rywalizacji, powodują, że dziecko w mniejszym stopniu będzie szukało zaspokojenia tych potrzeb online. Ważne więc, aby ustalić jako regułę zestaw aktywności ruchowych dziecka, dbając przy tym o ich atrakcyjność i różnorodność.
– TYLKO ODPOWIEDNIE TREŚCI
Obok czasu poświęcanego przez dziecko na korzystanie z ekranów bardzo ważne jest to, z jakimi treściami ma kontakt. Te niedostosowane do wieku dziecka mogą mieć negatywny wpływ na jego samopoczucie i rozwój. Rodzice młodszych dzieci powinni nie tylko ustalać z dzieckiem z jakich treści może korzystać, lecz także kontrolować dostęp do zasobów sieci przez towarzyszenie dziecku przed ekranem oraz stosowanie programów kontroli rodzicielskiej, które ograniczają treści do tych pozytywnych i dostosowanych do wieku odbiorcy i blokują dostęp do treści szkodliwych, jak przemoc czy pornografia. U nastolatków stosowanie programów kontroli rodzicielskiej należy stopniowo wycofywać, nadal jednak ważne jest ustalanie z nimi, jakim treściom poświęcają uwagę, oraz dbanie o to, żeby gry, filmy i aplikacje były dostosowane do ich wieku i wrażliwości.
– W DRODZE BEZ EKRANÓW
Korzystanie z urządzeń ekranowych w ruchu pieszym i drogowym jest coraz częstszą przyczyną wypadków. Ważne, by dla bezpieczeństwa dzieci i wszystkich domowników ustalać zasadę niekorzystania z urządzeń ekranowych podczas przemieszczania się pieszo, jazdy na rowerze, hulajnodze, rolkach itp. Dorośli powinni się ponadto zobowiązać do bezwzględnego niesięgania po telefon w trakcie prowadzenia samochodu.
– EKRAN NIE JEST ANI NAGRODĄ, ANI KARĄ
Karanie dziecka odcinaniem mu dostępu do ekranów lub nagradzanie możliwością korzystania czy wydłużeniem czasu na używanie sieci nadaje urządzeniom ekranowym szczególną rangę i sprzyja ich nadużywaniu. W wielu rodzinach karanie i nagradzanie ekranami stanowi ważną metodę wychowawczą. Warto jej zaniechać i poszukać innych sposobów motywowania dzieci do działania.
– DBAMY O PRYWATNOŚĆ
Wobec ogromnej popularności serwisów społecznościowych, gier online i innych serwisów, w których dzieci dysponują swoimi danymi i wizerunkiem, istotne jest to, aby zgodzie na korzystanie z nich przez dzieci towarzyszyły rozmowy oraz idące za nimi zasady dotyczące ochrony swojego wizerunku, ostrożnego dysponowania prywatnymi informacjami oraz szczególnej uważności w kontaktach z nieznajomymi.
Bibliografia:
-
- Wójcicka, N. (2025). Za mało zabawy, za dużo ekranów. Wyzwania współczesnych rodziców. https://cyberprofilaktyka.pl/blog/za-malo-zabawy-za-duzo-ekranow-wyzwania-wspolczesnych-rodzicow_i41.html
- Wojtasik, Ł. (2015). Mamo, tato tablet. O tym, kiedy i jak udostępniać dzieciom tablet i smartfon. https://edukacja.fdds.pl/pluginfile.php/92249/mod_resource/content/3/Mama-tata-tablet-FDDS-12042017_broszura_.pdf
- Wojtasik, Ł., Wojtas, M. (2021). Domowe zasady ekranowe. https://edukacja.fdds.pl/pluginfile.php/96491/mod_resource/content/3/Domowe-zasady-ekranowe-broszura_OST-07.2022.pdf
Opracowała:
Aleksandra Kasprzyk