Mowa to proces językowego porozumiewania się przy użyciu słów, gdzie nadawca przekazuje informację, a odbiorca ją odbiera (Leon Kaczmarek). Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, osiągnięcie prawidłowego stanu mowy uwarunkowane jest określonymi czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Barbara Sawa zalicza do nich: prawidłowo ukształtowany aparat mowy, prawidłowo ukształtowany ośrodkowy układ nerwowy, prawidłowo funkcjonujący narząd słuchu, prawidłowy rozwój umysłowy, prawidłowe warunki środowiskowe i wychowawcze.
Pierwsze trzy lata dziecka są najintensywniejszym okresem rozwoju mowy. Według badaczy, do siódmego roku życia dziecko przyswaja podstawy systemu językowego. Z kolei okres ten dzieli się na dwa etapy:
- do trzeciego roku życia kształtuje się mowa,
- od trzeciego do siódmego mowa ta jest doskonalona.
Trzylatek potrafi w zrozumiały sposób zakomunikować swoje potrzeby, zadawać
i odpowiadać na pytania, chętnie też samodzielnie opowiada o otaczającym go świecie.
Co dzieje się w trzecim roku życia dziecka?
- system językowy rozwija się dynamicznie i w sposób skokowy,
- powiększa się zasób słów oraz wymawiania przez dziecko samogłosek,
- szybki rozwój systemu gramatycznego, m.in. składni (dziecko przechodzi od fazy wypowiedzi dwuwyrazowych do fazy wypowiedzi kilkuwyrazowych),
- dziecko zaczyna się wycofywać z mówienia w trzeciej osobie na rzecz pierwszej osoby,
- następuje intensywny rozwój systemu fonetyczno–fonologicznego,
- intensywnie rozwija się fleksja, czyli odmiana wyrazów,
- słownictwo obejmuje głównie wyrazy umożliwiające porozumiewanie się z otoczeniem i zaspokajanie podstawowych potrzeb.
Prawidłowo rozwijające się dziecko:
- zaczyna budować zdania, na początku proste, dwu-, trzywyrazowe, a następnie dłuższe, złożone z czterech, pięciu słów,
- pod koniec trzeciego roku życia dziecka potrafi zbudować poprawne zdania pojedyncze rozwinięte i złożone,
- zadaje pytania i przeczy,
- odmienia wyrazy, na początku rzeczowniki przez przypadki – zaczyna od mianownika, biernika i dopełniacza, a następnie używa narzędnika, miejscownika
i celownika, - przestaje mówić w trzeciej osobie na rzecz pierwszej osoby, ale zaimek osobowy ja pojawia się dopiero w czwartym roku życia dziecka,
- używa zaimka moje,
- dość często błędnie odmienia wyrazy (popełnia błędy fleksyjne),
- używa wielu rzeczowników, czasowników, a także innych części mowy, choć w mniejszym stopniu, na przykład przymiotników,
- nie używa jeszcze rzeczowników oznaczające pojęcia abstrakcyjne, takich jak miłość, radość, posługuje się około 1000 słów,
- w swoim zasobie głosek posiada samogłoski [a], [o], [u], [i], [e], [y], spółgłoski [m], [p], [b], [f], [w], [t], [d], [n], [k], [g], [h], [l], [ś], [ź], [ć], [dź], [ń], oraz samogłoski półotwarte [j], [ł],
- może upraszczać i skracać wyrazy, a głoski trudniejsze zastępować łatwiejszymi, na przykład [k], [g] może zastępować głoskami[t], [d]; głoski [s], [z], [c], [dz] oraz [sz], [ż], [cz], [dż] głoskami [s], [ź], [ć], [dź]; a głoskę [r] głoskami [l] lub [j]”.
Bardzo ważną rolę w rozwoju mowy dziecka odgrywa słuch fonematyczny, który można ćwiczyć poprzez naśladowanie odgłosów wydawanych przez zwierzęta, odgłosów z otoczenia, dźwięków, jakie wydają różne pojazdy: straż pożarna, radiowóz policyjny, karetka, itp. Na mowę dziecka wpływa również środowisko przedszkolne, dlatego kontakt z innymi dziećmi jest ważny i niejednokrotnie przyspiesza rozwój mowy naszej pociechy.
Prawidłowa mowa uzależniona jest od sprawności aparatu artykulacyjnego (języka, warg, żuchwy, policzków, podniebienia). Zaburzenia czynności fizjologicznych takich jak ssanie, gryzienie, połykanie, żucie i oddychanie może być przyczyną obniżonej sprawności ruchowej aparatu artykulacyjnego, a przez to przyczyną wadliwej artykulacji, dlatego w procesie nabywania mowy ważne są ćwiczenia narządów artykulacyjnych.
W zakresie komunikacji prowadzimy z dziećmi szereg zabaw i ćwiczeń rozwijających mowę oraz doskonalenie wymowy.
Rozwój mowy:
- bogacenie słownika dzieci – nazywanie poznawanych czynności, spotykanych przedmiotów…
- słuchanie krótkich opowiadań o tematyce bliskiej dzieciom ilustrowanych obrazkiem,
- słuchanie wierszy i rymowanek recytowanych przez rodzica,
- opowiadanie treści historyjek obrazkowych (3-4 proste obrazki),
- układanie słownego zakończenia do historyjek obrazkowych,
- samodzielne oglądanie barwnych książeczek obrazkowych o tematyce znanej dzieciom,
- nauka prostych rymowanek, wierszyków i wyliczanek,
- nazywanie przedmiotów, osób, czynności na obrazkach,
- wypełnianie przez dziecko poleceń mówionych mu na ucho,
- rozwiązywanie prostych zagadek słownych.
Doskonalenie wymowy:
Ćwiczenia wzmacniające mięsnie warg:
- wymawianie na przemian „a-o” i „i-u” przy szeroko otwartych ustach,
- parskanie – wprawianie warg w drganie,
- masaż warg zębami,
- cmokanie,
- ziewanie przy bardzo szeroko otworzonej buzi
- robienie na zmianę uśmiechniętej i smutnej minki (kąciki ust w górę i w dół),
- przytrzymanie kredki/ołówka pod nosem przy pomocy górnej wargi.
Ćwiczenia języka:
- oblizywanie dolnej i górnej wargi przy ustach szeroko otwartych,
- oblizywanie zewnętrznej powierzchni zębów przy zamkniętych ustach,
- język chowamy do buzi i myjemy wewnętrzną powierzchnię zębów,
- liczymy językiem zęby na dole,
- czubkiem języka dotykamy kącików warg,
- wysuwanie języka na zewnątrz i cofanie w głąb jamy ustnej; język nie powinien dotykać warg,
- zaginanie wysuniętego języka w kształcie łopaty (język szeroki) możliwie najwyżej w kierunku nosa (język przylega do górnej wargi), a następnie ten sam układ na wardze dolnej,
- unoszenie wąskiego języka możliwie najwyżej w kierunku nosa,
- przy otwartych ustach – chowanie języka pod górną wargę (między wargę, a zęby), a następnie pod dolną (również między wargę, a zęby),
- z języka robimy koci grzbiet – zaczepiamy język za dolne zęby i wypychamy,
- przy szeroko otwartych ustach – dotykanie na zmianę górnych i dolnych zębów,
- przy otwartych ustach – dotykanie czubkiem języka różnych punktów na podniebieniu (tzw. liczenie gwiazdek na niebie) oraz przesuwanie językiem po podniebieniu w przód i w tył (tzw. malowanie sufitu),
- kląskamy jak koniki przy jednoczesnych ruchach warg (uśmiech- kółko),
- mlaskamy językiem
- zwijanie języka w rulonik.
Ćwiczenia oddechowe:
- wdech i wydech (nos – usta, usta – nos, nos – nos, usta – usta),
- wdechy i wydechy: w różnych pozycjach (np. siedzącej, leżącej), z unoszeniem rąk,
z liczeniem, - dmuchanie na papierki umieszczone na talerzyku,
- nauka dmuchania nosa,
- zdmuchiwanie świeczki nosem,
- słuchanie bajki, oglądanie bajki ze szpatułką między ustami, nos oddycha,
- dmuchanie na świecę tak aby nie zgasić płomienia,
- chłodzenie „gorącej zupy” – dmuchanie ciągłym strumieniem,
- chuchanie na zmarznięte ręce,
- dmuchanie na wiatraczek, kolorowe piórka,
- dmuchanie na kłębki waty, bibułkę, papier, wiszący balon,
- dmuchanie przez rurkę trzymaną wargami i zanurzoną w wodzie tak, aby tworzyły się pęcherzyki powietrza na jej powierzchni,
- nadmuchiwanie balonów,
- naśladowanie balonika – wypuszczanie powietrza z jednoczesnym odgłosem „sssss”,
- puszczanie baniek mydlanych,
- wydobywanie dźwięków z harmonijki ustnej, gwizdków, piszczałek,
- wymawianie na jednym wydechu: ciągów samogłoskowych (aaa…, ooo….eee,), ciągów sylabowych (mamama, lalala, tututu, pipipi), ciągów wyrazowych (mama, mama).
Drodzy Rodzice do diety dziecka należy wprowadzać różnorodne pokarmy. Podczas jedzenia twardych pokarmów mięśnie aparatu artykulacyjnego wykonują ciężką pracę i dzięki temu sprawniej będą później działać. Pamiętajcie należy uczyć dziecko pić z otwartego kubka. Picie z butelki czy niekapka wpływa negatywnie na rozwój jego narządów mowy. Dziecko pijąc z kubka niekapka wkłada twardy ustnik między zęby lub między dziąsła, a to może prowadzić do wad zgryzu. Podczas picia z niekapka język leży na dnie jamy ustnej i nie pracuje, nie pracują również mięśnie warg, języka i policzków, co przyczynia się do obniżonej sprawności tych narządów artykulacyjnych.
Jeśli podejrzewamy opóźniony rozwój mowy u dziecka, wskazana jest niezwłoczna konsultacja ze specjalistą. Choć w pierwszym odruchu kierujemy się z problemem do pediatry, to dziecko powinien skonsultować przede wszystkim logopeda, ponieważ jest to osoba najlepiej przygotowana do rozpoznawania zaburzeń mowy i prowadzenia nauki pięknego wysławiania się.
Zabierz dziecko do logopedy, jeżeli:
- kilkomiesięczne niemowlę nie reaguje na dźwięki i głosy z otoczenia, nie komunikuje się gaworzeniem z opiekunami – takie zachowanie może świadczyć o wadzie słuchu;
- dziecko dotychczas gaworzące lub już mówiące zaczyna cofać się w rozwoju i dotyczy to także mowy – może to sugerować schorzenie należące do spektrum autyzmu;
- roczne dziecko nie potrafi wskazać części ciała, nie wykonuje gestów typu „pa-pa”, nie nawiązuje kontaktu – w tym wzrokowego – z rodzicami/opiekunami; często i długo płacze;
- dwulatek niewiele mówi lub nie mówi wcale, nie potrafi sformułować prostego zdania;
- trzyletni malec mówi bardzo niewyraźnie, nie nawiązuje kontaktu wzrokowego z otoczeniem, nie umie posługiwać się prostymi słowami/zwrotami/zdaniami, nie potrafi skupić uwagi nawet podczas czytania mu książki;
- kilkulatek ma problemy z nauką, niewiele mówi, zniekształcając przy tym głoski, ślini się, ma otwartą buzię, często mówi przez nos, występuje seplenienie międzyzębowe, jąkanie się.
W większości sytuacji zajęcia „gabinetowe” z logopedą to za mało, aby pobudzić u dziecka prawidłowy rozwój mowy. Regularna praca nad wymową na zajęciach logopedycznych,
w przedszkolu i w domu daje szansę na szybsze i łatwiejsze rozwiązanie lub zminimalizowanie problemów z mową. Dlatego tak ważne są wszelkiego rodzaju ćwiczenia artykulacyjne, słuchowe oraz zabawy wspierające rozwój mowy. Rola dorosłego polega na pokazaniu poprawnie wykonanego ćwiczenia i zachęcaniu dziecka do pracy przez chwalenie za podejmowany wysiłek, choćby efekty nie były od razu widoczne.
Kiedy dziecko zacznie mówić:
- Rozmawiaj z dzieckiem i pozwól na swobodne wypowiedzi – nie dokańczaj, nie uprzedzaj, nie pośpieszaj, nie krytykuj i nie wyśmiewaj – słuchaj, co dziecko do Ciebie mówi, ale nie zmuszaj do rozmowy, gdy nie ma na to ochoty.
- Nie używaj zdrobnień, gdyż dziecko może utrwalić sobie błędne wzorce słowne.
- Czytaj bajki – pozwalaj dziecku dokańczać zdania.
Czytanie to wielka przyjemność, ale i nauka wpływająca na rozwój dziecka. Obecność literatury w życiu Waszego dziecka jest bardzo ważna już od pierwszych miesięcy życia – w końcu mała książka buduje wielkiego człowieka! Dziecko nie do końca rozumie znaczenie wszystkich słów, ale słyszy Twój głos i intonację, czuje rytm wypowiadanego tekstu i płynące z niego emocje. Dzięki temu rozwija się intelektualnie i społecznie.
Logopedzi, przedszkola i szkoły biją na alarm – coraz większa część dziecięcej populacji ma problemy z językiem. Rośnie pokolenie, które nie potrafi mówić, czytać
i rozmawiać, które nie rozumie prostych tekstów i poleceń. Czytajmy dzieciom na głos, chociaż kilka minut dziennie, nawet wtedy, kiedy potrafią czytać, ale nie radzą sobie
z lekturą. Czytając dziecku dajemy mu nasze emocje, czułość i bliskość. Taki kontakt buduje mocną więź między rodzicem a dzieckiem, a czytanie kojarzy się z przyjemnością
i poczuciem bezpieczeństwa.
Opracowanie: Joanna Szarota-Zając
Bibliografia:
- Koźmińska Irena, Olszewska Elżbieta: „Wychowanie przez czytanie”, Świat Książki, Warszawa 2010
- Rura „O kompetencji językowej przedszkolaków” – „Wychowanie w Przedszkolu” 1/2009
- Schaf fer H. R. (1995), „Rozwój języka w kontekście w: Dziecko w zabawie i świecie języka”, (red.) A. Brzezińska, T. Czub, G. Lutomski, B. Smykowski, Poznań, Wydawnictwo Zysk i S -ka.
- Socha, „Umiejętności językowe w trzecim, czwartym, piątymi szóstym roku życia dziecka”,(w:) Przedszkolne inspiracje „Bliżej Przedszkola”, Materiały na październik, wyd. CEBP 24.12 Sp z o. o. Kraków 2022
- Sawa, „Dzieci z zaburzeniami mowy”, Warszawa 1990
- Socha, „Jak mówi dziecko?”, (w:) Przedszkolne inspiracje „Bliżej Przedszkola”, Materiały na październik, wyd. CEBP Sp. z o. o. Kraków 2022