POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI A WYCHOWANIE
Poczucie własnej wartości ma istotny wpływ na różne obszary funkcjonowania człowieka. Jako jeden z najważniejszych wyznaczników osobowości musi zajmować ważne miejsce w procesie wychowania, także w rodzinie i w przedszkolu/szkole. Każdy rodzic i nauczyciel powinien wiedzieć, czym jest poczucie własnej wartości, w jaki sposób się przejawia i kształtuje oraz jak można pracować nad jego wzmacnianiem.
Większość rodziców chce, aby ich dziecko były pewne siebie, otwarte, świadome swoich zalet i możliwości. Jednakże wielu z nich zapomina, że to przez sposób, w jaki traktują swoje dziecko, wywierają ogromny wpływ na jego samoocenę i poczucie własnej wartości.
Na podstawie ostatnich wyników międzynarodowych badań, przedstawionych przez HBSC (Health Behaviour in School-Aged Children), polskie dzieci i młodzież są na 43 miejscu na 45 badanych państw, w zakresie widzenia siebie, swojego wyglądu, zdrowia, własnego obrazu w społeczeństwie, czy swojego stanu psychicznego.
Pojęcie poczucia własnej wartości
W literaturze psychologicznej funkcjonują terminy, których czasem używa się zamiennie: samoocena, obraz siebie. Za najpełniejsze ujęcie tego aspektu osobowości można przyjąć rozumienie poczucia własnej wartości jako postawy wobec samego siebie. A ponieważ każda postawa składa się z 3 komponentów: intelektualnego, emocjonalnego i działaniowego, więc i stosunek do siebie będzie się wyrażał we wszystkich tych sferach.
Jako komponent intelektualny można uznać samoocenę, która składa się z samoopisu, a więc pewnego obrazu własnej osoby zawierającego się w odpowiedzi na pytanie: „Jaki/-a jestem?” oraz z oceny tego obrazu, a więc pozytywnego lub negatywnego wartościowania cech, które sobie przypisujemy.
Komponent emocjonalny to samoakceptacja, a więc to, jakie uczucia do siebie żywimy: czy się lubimy, czy obdarzamy się miłością, czy też nie lubimy, a nawet nienawidzimy siebie.
Komponent działaniowy sprowadza się do tego, jak manifestuje się nasz stosunek do siebie w zachowaniu, czyli jak siebie traktujemy. Zwykle jest tak, że jeśli akceptujemy siebie jako osobę, jeśli uważamy się za kogoś wartościowego i godnego miłości (własnej i innych ludzi), staramy się zaspokajać swoje potrzeby, sprawiać przyjemności, przyznajemy sobie różne prawa osobiste (także prawo do szczęścia) i bronimy ich w kontaktach z innymi, dbamy o własny rozwój. Jeśli zaś uważamy się za osobę gorszą od innych, mało wartościową i nie lubimy siebie, często podejmujemy działania ograniczające i destrukcyjne, czasem autoagresywne, a przede wszystkim – nie wierząc we własne możliwości – nie dążymy do szczęścia, sukcesu i samorealizacji. W kontaktach z innymi pozwalamy się wykorzystywać, nie bronimy swoich praw, potrzeby innych przedkładamy nad własne.
Człowiek o wysokim poczuciu własnej wartości nie wywyższa się nad innych, nie stara się ich zdominować czy wykorzystać.
Samoocena to najlepiej zbadany składnik poczucia własnej wartości. Psychologowie wyróżnili rodzaje samooceny, charakteryzujące poszczególne jednostki. Samoocena może być albo adekwatna do rzeczywistego stanu (ktoś uważa, że ma zdolności do języków obcych i rzeczywiście – szybko je opanowuje), albo zaniżona (ktoś szybko uczy się języka, a jednocześnie cały czas uważa, że nie ma w tym kierunku zdolności) lub zawyżona (ktoś uważa, że ma takie zdolności, a tymczasem nie widać tego zupełnie po efektach uczenia się).
Kształtowanie się poczucia własnej wartości w rodzinie
- Pośrednie lub bezpośrednie komunikaty na swój temat, jakie otrzymujemy od innych ludzi (rodzice). W późniejszym okresie rozwojowym rośnie rola rówieśników i nauczycieli w kształtowaniu samooceny. Rodzice są pierwszymi osobami, które dostarczają dziecku wzorów zachowań, modelują sposób traktowania innych, wygłaszają o nim opinie. Dziecko przyjmuje ich komunikaty, zarówno te werbalne, jak i niewerbalne, wysyłane każdego dnia. Już od chwili poczęcia, a potem narodzin, kiedy to rodzice z wielką troską i miłością przyjmują swoje dziecko, kształtuje się jego wartość.
- Porównywanie się z innymi (porównywanie dotyczące zachowania dzieci, ich rozwoju, charakterów, zdolności, a nawet cech fizycznych są niesprawiedliwe i krzywdzące bez względu na to, czy porównujemy dziecko do starszego brata, czy do kolegi z grupy).
- Bilans osiągnięć i porażek. Samoocena zależy w dużej mierze od tego, jaki jest jego osobisty i subiektywnie oceniany bilans sukcesów i porażek.
- Osobista aktywność w kształtowaniu poczucia własnej wartości. Choć poczucie własnej wartości, a zwłaszcza samoakceptacja, kształtuje się przede wszystkim w dzieciństwie, kiedy człowiek nie jest w stanie świadomie kontrolować tego procesu, wraz z wiekiem można podejmować działania, które spowodują zmiany w zakresie stosunku do siebie.
Lindenfield wymienia zachowania rodziców, które w największym stopniu utrudniają kształtowanie się poczucia własnej wartości u dziecka. Do najważniejszych można zaliczyć:
1.Niezaspokajanie podstawowych potrzeb dziecka – biologicznych i psychicznych (bezpieczeństwa, miłości, uznania).
2.Ignorowanie lub odrzucanie uczuć dziecka (niezauważanie radości lub smutku, bagatelizowanie uczuć: „Nie powinieneś się smucić z powodu takiego drobiazgu”), karcenie i karanie lub wyśmiewanie dziecka w sytuacji, gdy przeżywa ono ból, strach, wstyd, ma poczucie winy. Karcenie, ośmieszanie, poniżanie, zwłaszcza z powodu wrodzonych cech lub wieku („Jesteś tylko dzieckiem”; „Jesteś taki sam jak twój ojciec”; „Wy chłopcy, zawsze…”; „Dziewczynki nie powinny…”)
3.Stawianie nadmiernych wymagań, przekraczających możliwości dziecka i zmuszanie do zajęć, które zakończą się niepowodzeniem (np. zmuszanie niemuzykalnego dziecka do uczenia się gry na pianinie).
4. Niekorzystne dla dziecka porównywanie z innymi („Twoja siostra nigdy by…”; „Inne dzieci byłyby wdzięczne, gdyby…”; „Kiedy my byliśmy w twoim wieku…”).
5.Nieliczenie się z poglądami i opiniami dziecka, zwłaszcza w sprawach, które go dotyczą (np. prowadzenie rozmowy o planach wakacyjnych czy problemach szkolnych przy dziecku, ale tak jakby go nie było).
6.Odmawianie dziecku racjonalnego uzasadnienia decyzji („Tak ma być, bo ja tak mówię…”; „Kiedy dorośniesz, to zrozumiesz”).
7.Nadawanie dziecku etykietek niszczących jego indywidualność („Wy, dziewczynki, wszystkie jesteście do siebie podobne”; „Wykapany tatuś…”; „Wszyscy mężczyźni w naszej rodzinie…”) albo etykietek negatywnych, które mogą stać się samospełniającymi się przepowiedniami: pechowiec, niezdara, gapa, kłamczuch, zazdrośnik, niegrzeczny.
8.Nadopiekuńczość, zwłaszcza w sytuacjach, gdy rodzice dają dziecku do zrozumienia, że wyręczają je, bo jest zbyt słabe lub głupie, aby coś zrobić („Nie dasz sobie rady”; „Nie możesz sam iść, bo cię na pewno oszukają”),
9.Zbyt częste i surowe karanie, zwłaszcza gdy nie mówi się dziecku, za jakie zachowanie się je karze, tylko sugeruje, że jest z gruntu niedobre („To jedyny sposób, żebyś się czegoś nauczył”; „Od urodzenia są z tobą same kłopoty”).
10.Stosowanie kar naruszających poczucie godności dziecka (kary fizyczne, ośmieszanie publiczne).
11.Straszenie przemocą fizyczną lub jej stosowanie i obwinianie dziecka za konieczność użycia siły („Ty potrafisz doprowadzić mnie do szału”; „Okropnie się czuję, gdy muszę cię uderzyć, ale na ciebie nie ma innego sposobu”).
12.Niekonsekwentne postępowanie wobec dziecka, zwłaszcza w okazywaniu mu uczuć – w takiej sytuacji dziecko sobie przypisuje winę za to, ze nie jest tak samo kochane przez cały czas.
13.Oskarżanie dziecka o doprowadzanie osoby przez niego kochanej lub szanowanej do zguby lub choroby („Gdybyś mnie nie zdenerwował, nie musiałabym palić kolejnego papierosa”; „Przez ciebie umrę na zawał).
14.Okazywanie większej uwagi, zainteresowania, czasu obcym ludziom niż własnemu dziecku.
15.Straszenie dziecka odebraniem miłości bądź pozbawieniem opieki („Jak będziesz taki niegrzeczny, mamusia przestanie cię kochać”; „Jak nie przestaniesz się kręcić, zabierze cię ten pan”).
Przejawy wysokiego i niskiego poczucia własnej wartości
Jeśli nauczyciel/rodzic chce prowadzić świadomą działalność wychowawczą, ukierunkowaną na wzmacnianie poczucia własnej wartości, musi umieć rozpoznać uczniów/przedszkolaków przejawiających zaburzenia w tej sferze. Jak zachowują się dzieci o zaniżonym lub chwiejnym poczuciu własnej wartości w porównaniu z tymi, którzy mają pozytywną samoocenę i stabilną samoakceptację?
|
Dzieci mające problemy z poczuciem własnej wartości |
Dzieci o pozytywnym i stabilnym poczuciu własnej wartości |
|
1. Sytuacje zadaniowe |
|
|
nie stawiają sobie żadnych ambitnych celów lub formułują cele zbyt wysokie, powyżej swoich możliwości |
stawiają sobie ambitne cele, ale na miarę swoich możliwości |
|
wycofują się przed nowymi zadaniami („To nie dla mnie”; „To mnie nie interesuje”; „Ja tego nie potrafię”; „To się na pewno nie uda” itp.) |
chętnie podejmują nowe wyzwania, są zainteresowani zdobywaniem nowych umiejętności („Spróbuję”; „To ciekawe”; „Zobaczę, jak mi pójdzie”) |
|
przejawiają nieśmiałość w kontaktach z nowo poznanymi osobami, wycofują się z sytuacji publicznej prezentacji (denerwują się podczas odpowiedzi w grupie, nawet jeśli znają odpowiedź; rezygnują z wystąpienia na akademii z powodu paraliżującej tremy itp.) |
chętnie nawiązują kontakty z nieznanymi ludźmi i uczestniczą w życiu towarzyskim, spontanicznie i śmiało wypowiadają się na forum grupy, mimo tremy – chętnie biorą udział w występach na forum przedszkola/szkoły |
|
okazują niepewność co do prawidłowości wykonywania zadań, ciągle potrzebują potwierdzania przez autorytet (np. nauczyciela) |
samodzielnie pracują nad zadaniem po ewentualnym upewnieniu się co do zrozumienia instrukcji |
|
nie zgłaszają własnych propozycji, pomysłów rozwiązań problemów, nawet jeśli je mają |
chętnie zgłaszają własne pomysły, podejmują próby twórczego rozwiązywania problemów |
|
często pytają o pozwolenie przed rozpoczęciem jakiejś czynności, zwracają się o pomoc przy podejmowaniu decyzji |
samodzielnie podejmują decyzje, czasem nawet przejawiają tendencje do samowoli |
|
Dzieci mające problemy z poczuciem własnej wartości |
Dzieci o pozytywnym i stabilnym poczuciu własnej wartości |
|
2. Reakcja na sukces i niepowodzenie |
|
|
przypisują sobie winę za niepowodzenie („Znów nawaliłem”; „To moja wina”; „Wszystko zepsułem”), a czynnikom zewnętrznym – za sukcesy („Miałem/am szczęście”; „To dzięki tobie mi się udało”) |
obiektywnie analizują przyczyny osiągnięć i porażek lub przejawiają tendencję do przypisywania sobie zasługi za sukces („Należało mi się”; „Zasłużyłem/-am na ten sukces”; „Postarałem/-am się i są efekty”), a czynnikom zewnętrznym – odpowiedzialności za niepowodzenie („Gdyby nie splot okoliczności…” „Miałem/-am pecha”; „Miałem/-am zły dzień”; „To wina X, bo…”; „Nauczyciel się na mnie uwziął”) |
|
generalizują pojedyncze niepowodzenie na wszelkie działania i cechy osobowości („Jestem do niczego”; „Nic nie potrafię dobrze zrobić”; „Jestem głupia”; „Nigdy nic mi nie wychodzi”) |
traktują niepowodzenia jako incydentalne zdarzenia („Teraz popełniłem/-am błąd, na drugi raz będę uważał/-a”; „Teraz nie wyszło, ale następnym razem będzie lepiej”) |
|
wycofują się z działania po pierwszej trudności, niepowodzeniu |
w przypadku niepowodzenia ponawiają próby, starają się przezwyciężać pojawiające się trudności |
|
3. Reakcje na krytykę i pochwały |
|
|
silnie emocjonalnie reagują na krytykę: usprawiedliwiając się lub przejawiając agresję wobec krytykującego |
rzeczowo odnoszą się do krytyki, spokojnie analizują jej zasadność – w przypadku uznania słuszności, przyznają się do błędu; w przypadku nieuznania zasadności krytyki -ignorują ją |
|
w przypadku pochwał, komplementów:
|
zaprzeczają komplementom tylko wtedy, gdy uznają je za nieprawdziwe lub przesadne; częściej – dziękują i potwierdzają („Miło mi, że tak myślisz” „Też tak sądzę”; „Dziękuję”; „Też jestem z tego zadowolony/-a”) |
|
często wykazują podejrzliwość wobec innych ludzi, przypisują im złe intencje, gdy działają dla ich dobra („Musi coś chcieć, skoro okazuje mi sympatię”; „To podejrzane, że jest taki/-a miły/-a dla mnie”) |
przejawiają zaufanie do ludzi, przyjmują w naturalny sposób oznaki sympatii i akceptacji, wierzą w bezinteresowność osób działających dla ich dobra |
|
4.Obraz siebie i porównywanie się z innymi |
|
|
nadmiernie koncentrują się na własnych błędach, wadach, słabościach lub lekceważą zalety w sytuacji autoprezentacji |
koncentrują się przede wszystkim na zaletach, mocnych stronach w sytuacji autoprezentacji, ale też przyznają się do wad i słabości, jeśli wymaga tego sytuacja |
|
przesadnie podkreślają, przeceniają zalety innych w sytuacji porównywania się z nimi |
obiektywnie podchodzą do własnych oraz cudzych zalet i wad w sytuacji porównywania się z innymi |
|
czasem nie potrafią cieszyć się z cudzych sukcesów, deprecjonują je, okazują zazdrość lub zawiść |
pozytywnie lub neutralnie podchodzą do cudzych sukcesów, nie odczuwają zazdrości |
|
5. Potrzeba akceptacji |
|
|
przejawiają wysoką potrzebę akceptacji, czasem „głód” akceptacji – domagają się ciągłej uwagi i zainteresowania ze strony innych (np. uczniowie, którzy przeszkadzają na lekcji, aby zwrócić na siebie uwagę nauczyciela), pochwał |
przejawiają umiarkowaną potrzebę akceptacji – okazywane przez innych zainteresowanie, pochwały przyjmują pozytywnie, ale nie domagają się ich |
|
gdy inni okazują im akceptację, mają poczucie „uskrzydlenia”, działają na miarę swoich zdolności, w wypadku braku akceptacji – działają znacznie poniżej własnych możliwości, zachowują się biernie |
działają na podobnym poziomie możliwości w sytuacji akceptacji ze strony innych lub jej braku (następuje jedynie niewielkie obniżenie motywacji do działania czy poziomu wykonania zadania) |
|
6. Zachowanie wobec siebie i innych |
|
|
ignorują własne potrzeby, nie dążą do ich zaspokajania, ulegają innym ludziom, przedkładają interesy drugiej osoby nad własne – zachowują się nieasertywnie, nie dążą do rozwijania własnego potencjału i samorealizacji |
dążą do zaspokojenia własnych potrzeb, wyrażają świadomość własnych praw, domagają się od innych ich respektowania (ale też liczą się z prawami i potrzebami innych osób) – zachowują się asertywnie, podejmują działania samorealizacyjne |
|
wobec życia prezentują postawę minimalistyczną („Trzeba się cieszyć tym, co jest”; „Marzenia ściętej głowy”) |
prezentują postawę maksymalistyczną („Chcę to i to”; „Mam zamiar osiągnąć…”; „Nie poprzestanę na tym”; „Należy mi się od życia więcej”) |
|
wykazują niechęć do samopoznania, wglądu w siebie (lęk przed ewentualnym ujawnieniem słabości) |
chętnie analizują siebie, prowadzą autorefleksję |
|
niechętnie mówią o sobie i swoich uczuciach, mają tendencję do zamykania się w sobie |
chętnie i otwarcie mówią o sobie, przyznają się do pozytywnych i negatywnych emocji, spontanicznie wyrażają swoją osobowość |
Przedstawione w tabeli reakcje i zachowania nie zawsze występują i nie zawsze świadczą o niskim poczuciu własnej wartości, zwłaszcza jeśli pojawiają się incydentalnie. Jeśli jednak nauczyciel zauważy, że któryś z dzieci przejawia często wiele z podanych zachowań, powinien skonsultować się ze pedagogiem albo psychologiem lub porozmawiać z rodzicami i zasugerować im zwrócenie się do poradni psychologiczno-pedagogicznej.
Na szczęście okres dzieciństwa i dojrzewania nie przesądza o naszej samoocenie i samoakceptacji, bo jej kształtowanie jest procesem, który może trwać całe życie. Sami lub z pomocą innych ludzi (np. nauczycieli i wychowawców, rodziców) możemy wzmacniać poczucie własnej wartości.
Wzmacnianie poczucia własnej wartości
W codziennych kontaktach z poszczególnymi dziećmi i grupą:
- okazywać zainteresowanie dzieckiem: słuchać go, starać się poznać jego potrzeby i indywidualne cechy; postrzegać wychowanka jako osobę, a nie tylko jako wykonawcę roli przedszkolaka, ucznia jako indywidualność, a nie anonimową jednostkę (mówić po imieniu, nie nadawać mniej lub bardziej krzywdzących etykietek; unikać myślenia zgodnego ze stereotypami: „Dziewczynki/Chłopcy są…”, itp.);
- o ile to możliwe – zaspokajać podstawowe potrzeby psychiczne dzieci, przede wszystkim potrzebę bezpieczeństwa (a więc: nie krzyczeć, nie straszyć, nie grozić; wprowadzać klimat życzliwości i spokoju; stawiać jasne i zrozumiałe dla dzieci wymagania i kryteria oceny; dawać szansę poprawy, gdy dziecko popełni błąd), potrzebę akceptacji (nie poniżać godności dziecka, nie ośmieszać; uśmiechać się, okazywać sympatię i zrozumienie; odwoływać się do doświadczeń i zainteresowań dzieci), potrzebę osiągnięć i uznania (dostosowywać zadania do możliwości dziecka, dawać każdemu szansę przeżycia sukcesu; w odpowiedziach nawet nie całkiem prawidłowych – podkreślać pozytywy; pomagać, je tylko w razie konieczności – przede wszystkim zachęcać do samodzielnego rozwiązywania problemów i pokonywania trudności);
- doceniaj starania i wysiłki dziecka – chwal starania dziecka, niezależnie od wyniku;
- podmiotowo traktować dziecko: szanować jego autonomię, prawo do dokonywania wyborów i podejmowania decyzji; zachęcać go do wygaszania własnych sądów, wykorzystywać jego pomysły i propozycje. Pamiętajmy, że przedszkolakowi należy zadawać pytania zamknięte, a nie otwarte, przy czym pytanie zamknięte, czyli zawierające możliwe propozycje, powinno zawierać dwie, maksimum trzy możliwości (np.: „Czy chciałbyś pomóc przy nakrywaniu do stołu, czy wolisz podlać kwiaty?”).
- unikać stosowania języka nieakceptacji, posługiwać się językiem akceptacji, czyli stosować aktywne słuchanie i komunikaty „ja”;
- stosować jasno określone kryteria, dawać informacje zwrotne: wskazywać konkretne błędy, ale zwracać uwagę na pozytywne strony pracy czy odpowiedzi; dawać wskazówki, w jaki sposób dziecko może poprawić ocenę; przy wyrażaniu krytyki – krytykować zachowanie, a nie osobę dziecka, nie generalizować pojedynczych zachowań („Ty zawsze/nigdy…”); kłaść nacisk na współpracę i współdziałanie dzieci, a nie na zachowania rywalizacyjne;
- wnikliwie obserwować dzieci i w wypadku zauważenia u kogoś szczególnie silnych problemów z poczuciem własnej wartości szukać pomocy u specjalistów: pedagoga, psychologa, w poradni psychologiczno-pedagogicznej.
W pracy wychowawczej z grupą:
– prowadzić konsekwentnie pracę wychowawczą, koncentrującą się na stymulowaniu rozwoju osobistego dzieci (samoświadomości, samowychowaniu, asertywności itp.);
– pracować nad integracją grupy, klimatem życzliwości i wzajemnej pomocy; uczyć przedszkolaków właściwego komunikowania się, empatii, tolerancji, współpracy, gdyż w takim środowisku poszczególne jednostki mogą czuć się akceptowane;
– inspirować życie grupy, dawać dzieciom możliwość organizowania imprez grupowych, aby każdy miał możliwość wypróbowania różnych ról, rozwijania swoich zdolności i inicjatywy, a dzięki temu mógł czuć się potrzebny i doceniany;
– prowadzić specjalne ćwiczenia grupowe wzmacniające poczucie własnej wartości: poszerzające obraz siebie, ukierunkowane na poszukiwanie mocnych stron, dające możliwość uzyskiwania pozytywnych komunikatów od kolegów oraz uczące pozytywnej autoprezentacji19.
Opracowanie: Joanna Szarota-Zając
Bibliografia:
Branden N., Jak dobrze być sobą. O poczucia własnej wartości, GWP Gdańsk 2007
Fromm E., O sztuce miłości, przeł. A. Bogdański, Sagittarius, Warszawa 1994
Gorgoń-Fultyn P., Jak wychować pewnego siebie człowieka. Budowanie poczucia własnej wartości, mp.pl pediatria
Kołodziejska L., Wsparcie dziecka w budowaniu własnej wartości [w:] „Doradca nauczyciela przedszkola” nr 31/wrzesień 2014
Lindenfield G., Poczucie własnej wartości, przeł., E. Różalska, Ravi, Łódź 1995
Mądrzycki T., Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. Nowe podejście, GWP, Gdańsk 1996
Król-Fijewska M., Stanowczo, łagodnie, bez lęku, Intra, Warszawa 1992
Siek S., Formowanie osobowości, ATK, Warszawa 1986