Dziecięce lęki

Dziecięce lęki

Lęk jest zjawiskiem nieuniknionym, sam fakt jego istnienia tkwi bowiem w naturze człowieka i jest nierozerwalnie związany z życiem codziennym. Jego natężenie zależy od wielu czynników zewnętrznych i wewnętrznych, charakterystycznych dla danej osoby. Lęk towarzyszy nam w różnych momentach, zwłaszcza w sytuacjach, w których rozpoczynamy jakiś nowy etap swojego życia, także w chwili, gdy nasze dziecko staje się przedszkolakiem, uczniem… 

Dzieciństwo jest okresem, w którym następują istotne zmiany w rozwoju fizycznym, emocjonalnym i poznawczym człowieka. Dziecko musi wówczas poradzić sobie z wieloma wyzwaniami, trudnościami oraz zupełnie dla niego nowymi sytuacjami. Rozpoczyna edukację w przedszkolu czy w szkole, zaczyna być oceniane przez szerszy krąg dorosłych i rówieśników, staje przed trudnymi zadaniami, oczekuje się od niego coraz większej samodzielności i zaradności.

W wieku przedszkolnym dzieci bardzo często odczuwają strach i lęk. Zazwyczaj jest to strach przed rozstaniem, obcymi, lekarzem, psami, pająkami, ciemnością. To naturalne, że dzieci się boją. Mają do tego prawo. Dopiero poznają ten świat i każda nowa sytuacja czy nowe doświadczenie może budzić niepokój. W sytuacjach tych nie można mówić o zaburzeniach lękowych, chyba, że przybiorą one formę skrajnych i trwałych reakcji emocjonalnych. Najczęściej jednak ich charakter i nasilenie nie zakłócają codziennego funkcjonowania, nie zaburzają rozwoju i z czasem przemijają. To co możemy zrobić, by pomóc dziecku, to okazać wsparcie i akceptację.

Nazwanie emocji bardzo dzieciom pomaga, a rolą rodziców jest nauczenie swojej pociechy jak może sobie radzić z trudnymi emocjami. Często rozmowa na temat strachów, wyjaśnienie jak żyją pająki, dlaczego w pokoju jest ciemno, dlaczego psy szczekają, bardzo pomaga oswoić lęki.

Lęk to stan, którego doznają wszyscy, bez względu na wiek czy płeć. Najsilniej jednak oddziałuje na dziecko, które nie ma jeszcze rozwiniętego „zmysłu” radzenia sobie w sytuacji doznawania lęku. Niektóre koncepcje psychologiczne wiążą ten fakt z niedojrzałością układu nerwowego i odnoszą go do określonych przedziałów wiekowych. W literaturze tematu i potocznym rozumieniu pojęć lęk i strach używa się zamienne na określenie doznawanych emocji.

Co może zrobić Rodzic, kiedy podejrzewa u dziecka zaburzenia lękowe?

• Zrozumieć i przyjąć lęk dziecka. Strategia zaprzeczania jest popularną metodą wśród rodziców, polegającą na wmawianiu dziecku, że nie ma się czego bać. Bagatelizowanie i zaprzeczanie uczuciom dziecka na dłuższą metę jest szkodliwe, nie znajduje ono bowiem zrozumienia i zostaje ze swoimi obawami samo.
• Dbać o zaspokajanie potrzeb dziecka, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa. Okazywać zrozumienie dla emocji i uczuć dziecka, dotrzymywać obietnic, pokazywać, jak konstruktywnie rozwiązywać sytuacje konfliktowe, przygotowywać je, odpowiednio wcześniej, na nowe wyzwania.
• Przyjmować postawę pełną spokoju, cierpliwości i zrozumienia, bez wyśmiewania dziecka czy zawstydzania go w obecności innych. Wzmacniać poczucie odwagi u dziecka, np. poprzez dodawanie mu otuchy i wiary w siebie, przypominanie o sytuacjach, w których sobie poradziło.
• Nigdy nie strasz! Nawet w żartach nie mów, że je zostawisz, oddasz komuś, że je ktoś zabierze (np. policjant, baba-jaga).
• Udzielać dziecku konkretnych wskazówek, jak rozpoznać zagrożenie, a najlepiej realne niebezpieczeństwa, kiedy się pojawią i jak sobie z nimi radzić (np. lęk przed ciemnością, rozgrzane żelazko, lęk przed zwierzętami).
• Nie unikaj sytuacji, w których dziecko się boi ani nie stosuj terapii szokowej, ale pomagaj mu je stopniowo przełamywać (metoda małych kroków).
• Staraj się zrozumieć lęk dziecka – nie wypytuj, ale obserwuj. Jeżeli dziecko przez całe swoje dzieciństwo słyszy, że nie powinno się bać, albo że strach jest czymś złym, to w życiu dorosłym nie będzie potrafiło radzić sobie z trudnymi emocjami. Pamiętajmy więc, by wspierać swoje dziecko we właściwym odczuwaniu strachu. Nie negujmy, tylko akceptujmy ten strach i bądźmy wsparciem.
• Stworzyć wspólnie z dzieckiem „plan radzenia sobie z lękiem”, w tym także rozwijania umiejętności relaksowania się (najlepiej każdego dnia). Zadbaj o codzienne wyciszanie dziecka i relaksowanie w cichym i spokojnym otoczeniu. Stosować razem
  z dzieckiem metody relaksacyjne i ćwiczenia oddechowe. 
• Warto sięgnąć po bajki i opowiadania o charakterze terapeutycznym, będące odpowiedzią na typowe dziecięce lęki, by pomóc przedszkolakowi w trudnych emocjach – pokazać mu, że nie tylko on się boi i że z lękiem można sobie poradzić. Czytanie bajek terapeutycznych, np. autorstwa Ireny Molickiej „Bajki terapeutyczne”, Doris Brett „Bajki, które leczą” cz. 1 i 2 czy „Opowiadania terapeutyczne” Anny Mikity.
• Bardzo ważne jest, aby nie izolować dziecka od środowiska rówieśniczego, ale wspierać je i zachęcać do uczestniczenia w życiu dziecięcej społeczności. Często, szczególnie w przypadku lęku społecznego, bardzo pomocne jest zapisanie dziecko na trening umiejętności społecznych.
• Uczyć dziecko konstruktywnych sposobów radzenia sobie z emocjami. Rodzice powinni zwrócić uwagę, jakie komunikaty werbalne i niewerbalne wysyłają dziecku. Wycofanie rodzica umacnia dziecko w przekonaniu, że trudnych sytuacji trzeba unikać zamiast je rozwiązywać, czyli utrwala lękowy mechanizm radzenia sobie z problemami. Pamiętajmy, że każdy ma prawo wyrażać swoje emocje. Wychowanie nie polega na uczeniu dziecka, żeby nie czuło trudnych emocji, ale na pokazaniu mu, w jaki sposób może sobie z nimi radzić.

Dzieci z zaburzeniami lękowymi często są nie tylko nadmiernie lękliwe i ostrożne, ale również ― z powodu rozmaitych obaw ― bywają mało samodzielne w podejmowaniu decyzji, jak się zachować w trudnej dla nich sytuacji. Ucząc dzieci technik rozwiązywania problemów, promujemy ich większą niezależność, wzmacniając równocześnie stosowanie prawidłowych strategii radzenia sobie.
Trening rozwiązywania problemów składa się zazwyczaj z następujących kroków:

• określenie, na czym polega problem;
• znalezienie wielu możliwych rozwiązań;
• wybranie dwóch lub trzech najlepszych zdaniem dziecka rozwiązań;
• ocena zysków i strat dla każdego z tych rozwiązań;
• wybór i zaplanowanie działania;
• ocena efektów.

Kiedy nasilenie niepokoju u dziecka jest silne, rodzice powinni zgłosić się po poradę do specjalisty. Podstawową metodą leczenia w przypadku stwierdzenia zaburzeń lękowych są oddziaływania psychoterapeutyczne, które w większości przypadków przynoszą dobre efekty. Jeśli objawy są bardzo nasilone, stosuje się dodatkowo leczenie farmakologiczne.

W jaki sposób dzieci mogą ukrywać swój lęk?

Na przykład, poprzez hałaśliwe zachowania i popisywanie się lub kurczowe trzymanie się rodzica, nadmierną zależność, nieśmiałość. To także unikanie sytuacji zwiastującej zagrożenie, objadania się, nadużywanie środków masowego przekazu, niechętne angażowanie się w zajęcia związane z jakimkolwiek ryzykiem.

Przykłady:

Lęk przed rozstaniem z rodzicem

Normalnym zjawiskiem jest okazywanie przez niemowlę czy przedszkolaka niepokoju związanego z oddzieleniem od osób bliskich. Relacja przywiązania z opiekunem daje dziecku poczucie bezpieczeństwa, dlatego rozłące z najbliższymi zawsze towarzyszą nieprzyjemne uczucia – smutku, żalu, niepokoju, rozpaczy. Dziecko może reagować panicznym lękiem na próby oddzielenia od rodzica – matki, przywierać do niej, krzyczeć, płakać, wpadać we wściekłość. Może sygnalizować dolegliwości fizyczne w obliczu spodziewanej rozłąki – mieć bóle głowy, brzucha, nudności. Mogą pojawić się u niego problemy ze snem, koszmary senne, wybudzanie się w nocy, itp. 

Lęk separacyjny (rozłąka z rodzicami) jest prawidłowym zjawiskiem u dzieci do 3 roku życia, a potem powinien stopniowo zanikać (do 5 roku życia). Jeżeli lęk przed separacją jest niezwykle silny, długotrwały, wykraczający poza typowy dla tego lęku wiek i towarzyszą mu inne trudności w funkcjonowaniu społecznym dziecka, wówczas ma on charakter zaburzenia i wymaga konsultacji ze specjalistą. 

Rodziców powinny zaniepokoić następujące zachowania dziecka:

• Dziecko odczuwa nadmierny lęk, gdy spodziewa się rozłąki z rodzicami (najczęściej z matką), w trakcie okresu rozłąki lub gdy tylko sobie taką rozłąkę wyobraża.
• Kiedy rodzica fizycznie nie ma przy nim, zamartwia się, że opiekun zachoruje, umrze, będzie miał wypadek, miewa koszmarne sny o takich treściach.
• Na próby separacji z rodzicem reaguje oporem, płaczem, czasami zgłasza dolegliwości somatyczne (ból zęba, bóle brzucha, głowy).

Wskazówki dla Rodziców i opiekunów dziecka, które boi się rozstania:

• Zachowaj postawę wsparcia, zrozumienia i akceptacji wobec przejawianych przez dziecko reakcji.
• Bądź spokojny, nie okazuj zniecierpliwienia.
• Nie zastraszaj dziecka, nigdy nie mów, że go zostawisz, oddasz, że ktoś go zabierze.
• Nie lekceważ reakcji lękowych dziecka, nie wymykaj się ukradkiem, gdy dziecko jest zajęte czymś innym, nie wyrywaj się, gdy trzyma Cię kurczowo.
• Pożegnaj się krótko, bądź przy tym spokojny, pewny siebie, wyjaśnij, przytul, zapewnij, że kochasz i wrócisz.
• Nie zaskakuj dziecka swoim wyjściem, wcześniej przygotuj je na rozstanie.
• Zawsze mów, kiedy wrócisz i dotrzymaj słowa.
• Stopniowo wydłużaj czas rozstania – zaczynając od naprawdę krótkich wyjść.

Lęk przed ciemnością

Jest to jeden z najpowszechniejszych i najdłużej utrzymujących się lęków. Najczęściej pojawia się w połowie trzeciego roku życia i z różnym nasileniem i w różnej formie może trwać nawet do dorosłości. Jednym z nasilonych lęków u dzieci sześcioletnich jest lęk przed ciemnością, różnymi dźwiękami, a także lęk o zdrowie własne i bliskich osób, przed złodziejami, wypadkiem, itp.

Wskazówki dla rodziców i opiekunów dziecka, które boi się ciemności:

• Nie bagatelizuj, nie zawstydzaj, nie wyśmiewaj dziecka, nawet gdy jego nocne lęki wydają Ci się bezpodstawne.
• Podchodź do dziecka ze zrozumieniem i życzliwością.
• Zminimalizuj niepokój dziecka, zostawiając włączone światło w przedpokoju lub pozostawiając przytłumione źródło światła w pokoju dziecka.
• Jeżeli dziecko boi się padających w ciemności cieni, zastosuj w oknach zasłony lub rolety, które uniemożliwiają rzucanie światła przez obiekty z zewnątrz (samochody, uliczne latarnie) lub ustaw łóżko dziecka tak, by nie widziało ono rzucanych cieni.
• Czterolatkowi lub starszemu dziecku pozwól trzymać małą latarkę (przy łóżku, pod poduszką), którą będzie mógł zapalić, kiedy tylko zechce – czasami sama świadomość, że latarka jest pod ręką, pozwala przezwyciężyć lęk.
• Pamiętaj, że stosując terapię szokową – gasząc światło, zamykając drzwi i każąc dziecku zachowywać się grzecznie – możesz doprowadzić do emocjonalnych zaburzeń w jego rozwoju.

Lęk przed zwierzętami

Prawie każde dziecko na jakimś etapie rozwoju przejawia lęk przed zwierzętami. O fobii dotyczącej zwierząt – można mówić w sytuacji nadmiernego nasilenia lęku, jego długotrwałości i negatywnego wpływu na różne sfery funkcjonowania. Fobie te mogą dotyczyć pająków, węży, psów, owadów, itp.

Wskazówki dla rodziców i opiekunów dziecka, które boi się psów:

• Zaakceptuj fakt, że Twoje dziecko przejawia ten rodzaj lęku – dużo dzieci boi się psów, a potem z tego wyrasta.
• Organizuj dziecku takie doświadczenia z psami, jakie jest ono w stanie zaakceptować – jeżeli przedszkolak boi się tylko dużych psów, umożliw mu zabawę z małymi lub ze szczeniakami. Jeżeli boi się bliskiego zetknięcia ze zwierzakiem, nie podchodź z nim blisko, tylko obserwujcie psa z daleka itp.
• W sytuacji niespodziewanego zetknięcia z psem daj dziecku poczucie bezpieczeństwa, weź na ręce, ale zrób to spokojnie, nie panikuj, bo udzieli się to dziecku.
• Jeżeli lęk dziecka jest na jakimś etapie bardzo nasilony, to oswajanie tego lęku należy rozpocząć od bodźców pośrednich – zabawy pluszowym pieskiem albo oglądania książek ze zdjęciami psów. Pomocą stać się też mogą różnego rodzaju bajki i opowiadania o psach.
• Nigdy nie zmuszaj dziecka do kontaktu ze zwierzęciem, nie każ mu głaskać psa, jeżeli przedszkolak nie ma na to ochoty.
• Czasem dobrym sposobem na przezwyciężenie lęku, jest zaplanowany i uzgodniony z dzieckiem zakup szczeniaka.   

 

Literatura:

Derezinska, M. Gajdzik „One są wśród nas. Dziecko z zaburzeniami lękowymi w szkole i przedszkolu”, ORE Warszawa 2010

Last C.G. „Jak pomóc dziecku które się boi” Wyd. eSPe. 2012

Rapee R., Wignall A., Spence S., Lyneham H., Cobham V. „Lęk u dzieci. Poradnik z ćwiczeniami”. WUJ. Kraków 2017

L. Ilg, L. Bates Ames, S.M. Baker, „Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat. Poradnik dla rodziców, psychologów i lekarzy”, GWP Sopot 2010

C. Kendall, „Zaburzenia dzieciństwa i adolescencji”, GWP Gdańsk 2004

C. Kendall, Hedtke K. A., „Terapia poznawczo-behawioralna zaburzeń lękowych u dzieci”, GWP Sopot 2016

Dawn Huebner, „Co robić gdy się martwisz? Poradnik dla lękliwych dzieci”, Wydawnictwo LEVYZ 2019

Materiały zaczerpnięte z czasopisma „Wychowanie w Przedszkolu”, „Doradca nauczyciela przedszkola”

 

Opracowała: Joanna Szarota-Zając