Obserwując rozwój dziecka od jego urodzenia, można spostrzec, jak z niedołężnego, uzależnionego od dorosłych stworzenia wyrasta stopniowo na istotę coraz mądrzejszą, bardziej świadomą i samodzielną, coraz lepiej orientującą się w otaczającej rzeczywistości, umiejącą działać w niej i oddziaływać na nią w sposób bardziej celowy i rozumny. Rozwój ten, mimo różnic indywidualnych, przebiega w sposób podobny u dzieci w tym samym wieku. W rozwoju jednostki bardzo ważny jest proces socjalizacji, czyli zmian zachodzących w ciągu jej całego życia. Zmiany te są rezultatem wchodzenia jednostki w interakcje z innymi osobami i środowiskiem społecznym. Życie człowieka wykracza poza jego organizm i osobowość, obejmuje zarówno bezpośrednie otoczenie ludzi i przedmioty materialne, jak i szersze środowisko kulturalne. Wędrówka człowieka przez kolejne okresy życia jest zdeterminowana wewnętrznym, biologicznym mechanizmem oraz jest wspierana z zewnątrz przez ludzi i środowisko, w którym człowiek żyje i działa. W każdym okresie życia muszą być spełnione pewne zadania, przekroczone pewne progi, gdyż są one niezbędnymi elementami rozwoju. W naszym społeczeństwie okres przedszkolny zamyka się między 3. a 7. rokiem życia. Przyjęcie takich granic chronologicznych nie oznacza, że są one precyzyjne i ścisłe, ponieważ tempo i rytm rozwoju poszczególnych dzieci może mniej lub bardziej odbiegać od przeciętnego dla danego wieku rozwoju.
Okres przedszkolny to czas, kiedy dziecko ma już opanowane podstawowe funkcje życiowe i jest na tyle „dorosłe” i samodzielne, że może dać sobie radę w przedszkolu. Granice okresu nazwanego przedszkolnym stanowią dwa fakty o charakterze bardziej społeczno-wychowawczym niż biologicznym. Jak zauważają uczeni zajmujący się rozwojem dziecka, wytyczenie ścisłych granic tej fazy rozwoju utrudnia również pojawiające się zróżnicowanie międzyosobnicze. Zaznaczają się ostrzej niż w okresie poprzednim różnice w wysokości ciała, budowie ciała lub proporcjach, w dojrzewaniu poszczególnych organów i układów. Spowodowane jest to prawdopodobnie produkowaniem przez dziecko własnego hormonu wzrostu.
Jak stwierdza B. Smykowski, określenie wiek przedszkolny wskazuje na główne zadanie, które stoi przed dzieckiem w tym okresie. Musi ono przygotować się do pójścia do szkoły. Warunkiem tego jest pewna gotowość do opuszczenia domu rodzinnego oraz do radzenia sobie z typowymi sytuacjami szkolnymi. Jeżeli dziecko ma się bez większych trudności uczyć w szkole, musi być fizyczne, społecznie i emocjonalnie gotowe do spędzenia kilku godzin poza domem w otoczeniu obcych ludzi i, przynajmniej na początku, nieznanych przestrzeni i przedmiotów. Wspomniany autor stwierdza także, że na procesy zachodzące w wieku przedszkolnym musimy spojrzeć w dwojaki sposób:
Po pierwsze, jest to okres związany ze zmianą typu środowiska działania z zamkniętego na otwarte (przejście ze środowiska domowego do środowiska szkolnego). Po drugie, jest to okres związany ze zmianą mechanizmu działania dziecka z prymitywnych form działania na wyższe formy działania (od dostosowania działań do względnie niezmiennych, konkretnych i fizycznych warunków do działań dostosowanych do zmieniającej się sytuacji społeczno-kulturowej). Dziecko, które ma działać w otwartym środowisku pozadomowym, musi umieć dostosować swoje działanie do nowych warunków, a równocześnie zachować tradycję własnego domu rodzinnego. W ten sposób działania, mimo zmiany, zachowują ciągłość. Dzięki temu możliwe jest rozpoznanie, z jakiej tradycji domowej wywodzą się określone działania dziecka. Dziecko musi się nauczyć modyfikować nabyte w domu wzory działania. Staje się to możliwe, kiedy pozna i zrozumie, oprócz schematu zachowania zgodnego ze wzorem, sens samego wzoru działania.
Uczona – Maria Żebrowska – zajmująca się psychologią rozwojową dzieci i młodzieży – wyróżnia następujące fazy okresu przedszkolnego:
– faza pierwsza (wczesna)- od 3 do 4 lat,
– faza druga (średnia) – od 4 do 5,5 lat,
– faza trzecia (późna) – od 5,5 do 7 lat.
Wiek między 5 a 7 rokiem to okres równowagi przedszkolnej i dlatego nazywany jest „złotym wiekiem przedszkolnym”. Szczególnie widoczne zmiany w motoryczności dziecka występują w tym okresie w rzutach, chwytach, skokach wspinaniu. W czynnościach tych, zaliczanych do typowych form motoryczności sportowej, występuje coraz lepsza sprawność, płynność ruchów, a także wyraźnie zaczyna się fazowa struktura ruchu. Natomiast brak jeszcze elastyczności I zdolności przewidywania skutków działalności ruchowej.
Wiek przedszkolny traktowany jest jako niezwykle ważny okres w życiu jednostki. Uważany bywa jako okres ważny dla kształtowania się osobowości człowieka, okres nabywania ważnych doświadczeń. Jest to okres charakteryzujący się specyficznymi właściwościami, z których za najważniejsze uznaję: potrzebę ruchu, działania, impulsywność, zmienność reakcji uczuciowych, zaciekawienie przejawiające się w stawianiu pytań, naśladownictwo z tendencją do odtwarzania i twórczego przetwarzania otaczającej dziecko rzeczywistości oraz myślenie konkretno – wyobrażeniowe. Francuski pedagog M. Debesse, nazywa wiek przedszkolny „wiekiem koziołka” pisząc: „Dziecko nie stanowi miniatury człowieka dorosłego. Impulsywne, niespokojne ciekawe i gadatliwe, lubiące zabawy i opowieści, zmyśla różne historie nie raz, aż do popadania w mitomanię i w naturalny sposób zmierza do właściwego mu stylu życia. Czy to będzie chłopiec, czy dziewczynka, zawsze odznacza się nieco przysadzistą sylwetką, dużą głową osadzoną na tułowiu już niecko wyszczuplonym dzięki chodzeniu, ma gesty harmonijne, twarz rozjaśnioną i zwróconą ku światu, który je przyciąga. Przywodzi na myśl postać z bajki, zwinnego koziołka tańczącego na leśnych polanach, z fletem przy ustach. Nie mając wprawdzie kopytek, przypomina radość życia właściwą małemu koziołkowi, jego instynkty, jego naiwną bezwstydność, a także jego bezpośredni kontakt z ziemią, tak bardzo jeszcze bliską. Jego myślenie animistyczne wciąż zaciera granicę między życiem człowieka, a życiem zwierząt. Podobnie jak to dzieje się w bajce, miesza rzeczywistość ze światem wyobrażonym. Nie można powiedzieć, że kocha przyrodę, jak to później czynić będzie młody człowiek. Czyni jednak więcej: jeszcze trochę żyje wśród przyrody, a jest to radosne uczestnictwo i upojenie.”
Dokonując charakterystyki wieku przedszkolnego pod kątem rozwoju psychicznego wyróżnia się trzy fazy: pierwszą – od 3 do 4 lat, drugą – od 5 do 5,5 lat I trzecią – od 5,5 do7 lat. Odpowiada to potrzebom pedagogiki przedszkolnej, gdyż ukazuje właściwości dzieci w danej fazie, które prowadzą do zróżnicowania metod pracy wychowawczej w zależności od wieku i poziomu rozwoju. Przy ustalaniu granic wieku przedszkolnego uwzględnia się pewne cechy, które są wspólne i charakterystyczne dla dzieci w tym okresie rozwoju, mimo różnic indywidualnych i różnic środowiskowych. W Polsce operuje się podziałem, w którym okres przedszkolny obejmuje dzieci między 3 a 7 rokiem życia. Granice okresów rozwojowych są jednak płynne. W każdym z nich mogą występować cechy wcześniejszego stadium, które zanikają, a rozwijają się nowe, typowe dla danego wieku, lub takie, które będą właściwe dopiero w dalszym okresie życia dziecka. W porównaniu z rozwojem psychicznym, który w okresie przedszkolnym cechuje się dużym dynamizmem, rozwój fizyczny dziecka odznacza się stopniowymi zmianami przy przejściu z wieku po niemowlęcego, a następnie do wieku szkolnego.
Rozwój fizyczny posiada znamiona skoku rozwojowego, pozwala na wyodrębnienie dwóch różniących się między sobą grup wiekowych: młodszą (dzieci 3-4 letnie) i starszą (dzieci 5-6 letnie).
Rozwój fizyczny w ciągu czteroletniego okresu przedszkolnego nie przebiega w sposób równomierny. Zmiany, jakie dokonują się z każdym rokiem, wykazują pewne mniej lub bardziej uchwytne zróżnicowania. Zauważalna jest przy tym pewna prawidłowość: między trzecim i czwartym rokiem życia oraz między piątym i szóstym tempo i rytm zmian rozwojowych są na ogół umiarkowane, natomiast między czwartym I piątym rokiem życia obserwuje się wyraźne nasilenie procesów rozwojowych. Podstawowymi wskaźnikami rozwoju fizycznego dziecka jest budowa ciała i układ ruchowy. Dzieci 3-4 letnie zachowują jeszcze typ budowy ciała małego dziecka. Posiadają stosunkowo dużą głowę, długi tułów, krótkie kończyny, słabe i mało wydolne stopy oraz niepełne jeszcze uformowanie naturalnych krzywizn kręgosłupa. Wiek od 5 do 6 lat charakteryzuje się znacznym postępem w rozwoju i wzmacnianiu organizmu. Następuje przyrost wysokości ciała wywołany wydłużaniem się kości długich, zwłaszcza kończyn dolnych. Dzieci z tej grupy charakteryzują się już bardziej harmonijną sylwetką. Widoczne są korzystne zmiany w zarysie kręgosłupa oraz postępujące wysklepianie się łuków stóp, co zwiększa ich wydolność. Z rozwojem fizycznym w ścisłym związku pozostaje rozwój motoryczny dziecka. Wraz z wiekiem, przyrostami wzrostu i wagi, wzmacnianiem się i dojrzewaniem organizmu powstaje możliwość wyuczania się coraz to nowych, trudniejszych i bardziej złożonych czynności. U dzieci 3 letnich wiele trudności sprawia sposób wykonania nawet najprostszej czynności. Ich nieporadność przejawia się w powolnym i niezręcznym działaniu. Charakterystyczna dla tego wieku jest tzw. nieporadność ruchowa polegająca na włączaniu dodatkowych ruchów, które są zbędne przy wykonywaniu danej czynności. Są to tzw. przyruchy, których typowe przejawy obserwuje się najczęściej w czasie przygotowywania się do skoku. Próbom tym towarzyszą przedmachy rąk, naprężanie się, kiwanie, grymasy twarzy, wielokrotne uginanie nóg itp. Dziecko 3 letnie nie jest także w stanie wykonywać czynności skomplikowanych, łączących w sobie kilka form ruchu, np. rzucić piłki w górę i złapać, rozwinąć cukierka w biegu, połączyć skoku z biegiem lub rozbiegiem. Dziecko 4 letnie jest bardziej sprawne motorycznie niż 3 letnie. Jest bardziej zwinne, zręczniejsze, porusza się pewniej i swobodniej, lepiej reaguje na sygnały i polecenia. Nabiera pewności w wykonywaniu podskoków, prostych ćwiczeń równoważnych i rzutów. Między 4 a 5 rokiem życia następuje przyspieszenie procesów rozwojowych. Obserwuje się doskonalenie zdolności koordynacyjnych i pojętności. Najwyższy poziom osiągają takie cechy motoryczne jak siła, szybkość, zwinność, zręczność i ogólna wytrzymałość.
Z rozwojem fizycznym ściśle związany jest rozwój psychiczny, w którym następuje doskonalenie się sposobów odzwierciedlania rzeczywistości oraz reagowania i wpływania na zjawiska otaczające dziecko poprzez coraz wyżej zorganizowane struktury czynnościowe.
Psychikę dziecka przedszkolnego cechuje emocjonalność i ławość przechodzenia w stany krańcowe – od ożywienia i wesołości do przygnębienia i płaczu. Ta uczuciowość znajduje wyładowanie i zaspokojenie w aktywności ruchowej. Wszystkie dopływające ze środowiska bodźce wywołują w korze mózgowej nowe ogniska pobudzania, które doprowadzają do natychmiastowego działania. Z wiekiem zakres odbieranych bodźców wzrasta, a reakcje dziecka stają się coraz bardziej świadome i ukierunkowane. Proces rozwoju psychicznego charakteryzuje się przechodzeniem od niższych, prymitywniejszych form działania do coraz bardziej złożonych, określonych następstwem poszczególnych osiągnięć dziecka. Każde nowe osiągnięcie jest uwarunkowane wcześniejszymi doświadczeniami, dzięki którym zostają utrwalone w ośrodkowym układzie nerwowym struktury zmysłowo-ruchowe, a w późniejszym okresie poznawczo-ruchowe. Dzięki plastyczności układu nerwowego i nabywaniu nowych doświadczeń o coraz szerszym zakresie, struktury te różnicują się zgodnie z wymaganiami nowych sytuacji zewnętrznych i są coraz lepiej rozumiane przez dziecko. Dochodzi ono do wprawy lub doskonali swoje czynności poprzez eliminację zbędnych lub włączanie nowych elementów percepcyjno-motorycznych. Tworzenie się struktur poznawczo-ruchowych wiąże się z przekształcaniem zmian ilościowych w jakościowe. Postęp w rozwoju psychicznym polega nie tylko na wzroście pewnych sprawności lub umiejętności, lecz na możliwości wykorzystania ich w całkowicie nowych zadaniach.
Procesy poznawcze dziecka w wieku przedszkolnym w dużej mierze posiadają tło emocjonalne i odruchowy, mimowolny charakter, przebiegają bez lub z nieznacznym udziałem świadomej motywacji. Rozwijają się w toku działania dziecka i w kontakcie z otoczeniem.
Emocje u dzieci w wieku przedszkolnym są jeszcze niestałe – łatwo powstają, trwają krótko i szybko się zmieniają. Bogatsze są jednak ich przejawy. Oprócz ruchów i mimiki do wyrażania uczuć dzieci włączają reakcje werbalne. Czynnikiem emocjonalnym stają się spostrzeżenia i wyobraźnia dziecka. Bardziej złożone stają się także reakcje emocjonalne wobec innych ludzi. Dzieci zaczynają formułować oceny estetyczne i moralne. W początkowym okresie są one jeszcze naiwne i przypadkowe. W wieku przedszkolnym obserwuje się wiele rozmaitych zabaw. Niemniej można je ująć w następujące kategorie: ruchowe, tropiące, konstrukcyjne, tematyczne, dydaktyczne, badawcze i teatralne. Zabawy ruchowe zawierają różne elementy ruchów, a zwłaszcza lokomocyjnych jak bieganie, skakanie itp. Składniki motoryczne mają zwykle jakąś treść związaną z akcją lub przyjętą rolą, np. dziecko udaje, że jest samochodem. Wiele zabaw ruchowych ma charakter zespołowy, np. zabawa w chowanego, w berka, w piłkę, w klasy. W takim przypadku dzieci muszą uwzględniać pewne reguły i współdziałać z innymi. Z tych względów zabawy ruchowe przyczyniają się nie tylko do doskonalenia sprawności ruchowych, lecz także do społecznego rozwoju dziecka.
Opracowała Halina Habiniak
Literatura:
I. Panuszewska: Kształtowanie typów i cech osobowości dzieci w wieku przedszkolnym „Edukacja i Dialog” 2005,
D. Chrzanowska, L. Dzieniszewska-Klepacka, R. Kurniewicz-Witczakowa, S. Witkowska: Dziecko w wieku przedszkolnym. Warszawa 1978,
B. Smykowski: Wiek przedszkolny. Jak rozpoznać potencjał dziecka? W: A. I. Brzezińska: Psychologiczne portrety człowieka. Gdańsk 2005,
M. Żebrowska: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa 1986,
Podstawy pedagogiki przedszkolnej (red.) M. Kwiatkowska. Warszawa 1985,
E. Cieślewicz (opracowanie): Charakterystyka dziecka w wieku przedszkolnym – tekst dostępny w Internecie http://www.przedszkole.spskwierzyna.net/files/charakterystyka%20dziecka%20w%20wieku%20przedszkolnym.
Pedagogika przedszkolna (red.) M. Kwiatkowska; Z. Kopińska, Warszawa 1978,
K. Wlaźnik: Wychowanie fizyczne w przedszkolu. Przewodnik metodyczny dla nauczyciela, Łódź 1996,
A. Klim-Klimaszewska: Pedagogika przedszkolna. Warszawa 2005,
Pedagogika przedszkolna (red.) M. Kwiatkowska; Z. Kopińska. Warszawa 1978,
J. Strelau; A. Jurkowski; Z. Putkiewicz: Podstawy psychologii dla nauczycieli. Warszawa 1981